Bennie te Vaarwerk (1958-2018)
Man van archieven, heerlijkheid Borculo en Achterhoek
De instelling van de Willem Sluiter Prijs is te danken aan Bennie te Vaarwerk (1958-2018). Met een legaat maakte hij het mogelijk nog zeker een halve eeuw deze belangrijke Achterhoekse prijs uit te reiken. De bekendste dichtregels van Willem Sluiter – we komen er nog op terug – inspireerden hem hiertoe. Te Vaarwerk was verslingerd aan de geschiedenis en dan speciaal aan die van de heerlijkheid Borculo. Al jong bezocht hij archieven om er onderzoek te doen en later vond hij er ook zijn werk.
Bernardus (Bennie) Henricus Maria te Vaarwerk werd op 9 februari 1958 geboren op erve Nieuw Biezebeek, in het ten noorden van de Berkel gelegen deel van de buurschap Olden Eibergen. “Daar heb ik mijn jeugd doorgebracht en ben er zelfs nog een tijdje boer geweest, een beroep waar ik niet geschikt voor was en ook geen opleiding voor heb gehad.” Dit schreef hij in een afscheidsartikel kort voor zijn overlijden op 21 september 2018 in hospice Erve Kleinsman in de buurschap Langelo onder Haaksbergen. Overigens verhuisde hij na de verkoop van de boerderij in 1997 naar het dorp Eibergen.
Afscheidsverhalen
Zijn afscheidsartikel staat op de site Geschiedenis stad en heerlijkheid Borculo, waar hij veel energie in heeft gestoken. Hij publiceerde hierop zijn van veel historische kennis en inzicht getuigende ‘blogs’. “Ruim 20 jaar leef ik nu met kanker”, schreef hij in het stuk op 4 september 2018. In 2012 werd duidelijk, dat hij leed aan het syndroom van Muïr-Torre, een zeldzame vorm van erfelijke buikkanker. Dat buikkankers al lang in zijn familie voorkwamen, was hem ook uit genealogisch onderzoek duidelijk geworden.
Afscheid van Bennie nam de Twentsche Courant Tubantia met een groot geschreven portret van de hand van Peter Zandee, dat verscheen op zaterdag 15 september, minder dan een week voor zijn overlijden. De journalist signaleerde in het hospice dat links en rechts naast zijn bed boeken, tijdschriften en dagbladen lagen. De laptop waarmee Te Vaarwerk e-mailde en zijn blogs schreef zag hij daar staan bovenop enkele boeken over Willem Sluiter. „Daar ben ik ook nog mee bezig geweest, maar moest het afbreken toen ik ziek werd”, vertelde hij.
Leven vol geschiedenis
Het overlijden van Bennie maakte een einde aan een leven vol geschiedenis. Naast zijn beroepsmatige bezigheden op het gebied van de archieven in de Achterhoek en later als adjunct-archiefinspecteur van de provincie Gelderland (voor toezicht op de archiefzorg door gemeenten, waterschappen en de provincie), was Bennie een bevlogen historicus. In 1986 was hij betrokken bij de oprichting van de Historische Kring Eibergen. Grote belangstelling voor zijn geboortestreek leidde in 1992 tot de oprichting van de Stichting Stad en Heerlijkheid Borculo. Deze stichting legde alle Borculose archieven die zich buiten de regio bevonden op microfilm vast en maakte ze zo toegankelijk voor onderzoek. De stichting werd in 2016 opgeheven, maar de website ervan bleef bestaan. Bennie zette deze om in een breder platform voor de geschiedenis van stad en heerlijkheid Borculo.
Vanwaar die grote interesse voor de heerlijkheid Borculo? In zijn eigen afscheidsverhaal staat een helder antwoord: “Wie de geschiedenis van plaatsen als Borculo, Geesteren, Neede, Eibergen en Lichtenvoorde bestudeert, ontkomt niet aan de geschiedenis van de heerlijkheid Borculo, een vrije heerlijkheid tussen het vorstbisdom Münster en de Graafschap Zutphen. Al deze plaatsen, alsmede het kerspel Groenlo (Beltrum) behoorden tot de heerlijkheid Borculo. Wil je de geschiedenis van deze plaatsen begrijpen, zul je iets van de geschiedenis van de heerlijkheid moeten weten.”
De vruchten van deze vergaarde kennis plukte hij zelf voor zijn vele publicaties. In het in 2001 verschenen boek De Hof te Vaarwerk en zijn bewoners, 1188-1900, beschreef hij de geschiedenis van de boerderij van zijn voorvaderen. Dit is zijn magnus opus. Het gaat veel verder dan alleen de boerderij Vaarwerk. Het is ook een gedegen studie van het hofstelsel met uitstapjes naar de meer algemene geschiedenis van zijn geboortestreek. De St.-Mattheuskerk van Eibergen uit 2012 is een kroniek van deze parochie tussen 1795 en 2010. Sporen liet hij ook na in vele archiefinventarissen, onder andere van middeleeuwse rekeningen en markeboeken van plaatsen in de huidige gemeente Berkelland.
Niet bang voor digitale weg
Voor digitale ontwikkelingen was hij als archiefman niet bang, hij omarmde ze op verschillende manieren. In het afscheidsgesprek met Peter Zandee wees hij er op dat nu alles digitaal wordt opgezocht. Het stemde hem tot tevredenheid dat hij in bijna twintig jaar steeds meer online had gezet en dat dit zodoende behouden blijft.
Op Twitter was Bennie vanaf 2012 actief met het account @HerenVanBorculo. Via zijn tweets en retweets is goed te volgen waar hij in zijn laatste levensjaren mee bezig was. Tot het eind bleef hij kritisch, vooral op zijn eigen terrein, de historie, waarbij hij niet schroomde blijk te geven van zijn maatschappelijke en politieke opvattingen. Op zijn sterfbed betuigde hij zijn spijt erover, dat hij wel eens te fel van leer was getrokken tegen mensen. Dit hardop te kunnen zeggen gaf hem rust.
Via Twitter onthulde en presenteerde Bennie op 11 mei 2018 zijn idee voor een Willem Sluiter Prijs. Hij schreef: “Aan enkele mensen heb ik het idee voorgelegd om naar aanleiding van 350 jaar Achterhoek [werd dat jaar gevierd] een Willem Sluiterfonds in het leven te roepen dat periodiek (1x per 5 jaar) een Sluiterpenning uitreikt aan iemand of een organisatie die zich verdienstelijk heeft gemaakt voor deze regio.” In het hospice sprak hij er verder over met enkele bezoekers.
Onderzoek bekende Sluiterregels
Dit was de directe aanleiding, maar de voorgeschiedenis is zeker zo interessant. Die is deels te herleiden via zijn sporen op internet. En dan zien we dat Te Vaarwerk in toenemende mate geboeid raakte door Willem Sluiter (1627-1673). Sluiter werd geboren in Neede, was predikant van 1653 tot 1673 in Eibergen en is in Zwolle gestorven en begraven. Zijn bekendste dichtregels luiden:
Waer iemant duisent vreugden soek,
Mijn vreugt is in dees’ achter-hoek,
Gezien de verwevenheid van Sluiter met de geschiedenis van de heerlijkheid Borculo is het niet vreemd dat Te Vaarwerk interesse voor hem kreeg. Jaren geleden, toen dat bij anderen nog niet leefde, vroeg Te Vaarwerk zich al af te wat de dichter en dominee precies verstond onder dees’ achter-hoek. In eerste instantie veronderstelde hij nog dat hierbij gedacht kon worden aan het gebied van de heerlijkheid Borculo. Later begreep hij dat de woorden eerder sloegen op het plekje rondom Sluiters eigen haard. Die kennis verwierf hij door zich verder te verdiepen in het werk van Sluiter. Langs digitale weg publiceerde hij hier ook over.
Ondanks zijn katholieke achtergrond moet Bennie steeds warmere gevoelens hebben gekregen voor deze protestantse dichter. Hij bekeek hem door zijn historische bril. Sluiter heeft zich – naast een lofzang op Maria – in onder andere een hekeldicht op de mis, scherp afgezet tegen de katholieke kerk. Meester H.W. Heuvel vond dat dit “den anders zachtmoedigen dichter tot oneer strekt”, maar het stak Te Vaarwerk niet echt, zoals hij tegen het eind van zijn leven vertelde.
Een paar weken later werd in Sluiters kerk in Eibergen, de Oude Mattheus de uitvaartdienst van Bennie te Vaarwerk gehouden, met de protestantse Andrea Fuhrmann als voorganger. Met deze, in de Lutherse traditie opgegroeide, geestelijk verzorger kreeg hij in het Enschedese ziekenhuis goed contact.
Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek
In dezelfde Eibergse kerk vond op vrijdag 7 september 2018 een groot Achterhoeks feest plaats, Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek, waarvoor Bennie het initiatief nam. Hoewel hij door zijn ziekte bij de organisatie moest afhaken, was hij er tot op de slotdag nauw mee verbonden. Onderzoek naar Sluiter en de ontwikkeling van de streeknaam Achterhoek blijkt hem vijf jaar eerder al op het idee hiervoor te hebben gebracht. “In 2018 kan de Achterhoek dus een jubileumfeestje vieren”, schreef hij de laatste dag van 2013 op zijn site.
In 2015 al koppelde hij aan dit jubileum een plan dat hij indiende in het kader van het opknappen van het Eibergse centrum. Te Vaarwerk betreurde het dat in het straatbeeld zo weinig is terug te vinden van Sluiter, die hij een ‘Eibergse grootheid’ noemde. “Het nieuwe pleintje aan de Kluiversgang, tegenover villa Smits en in de nabijheid van de kerk waar Sluiter preekte, bood een prachtige gelegenheid daartoe. Sluiter moet er met grote regelmaat langs gekomen zijn, op weg van zijn huis aan de toenmalige Nieuwstraat (nu J.W. Hagemanstraat) naar de kerk.” De indiener van het plan dacht aan een kunstwerk in combinatie met Sluiters dichtregels over de ‘achter-hoek’, Eibergen en de Berkel. Gekozen is voor een ander voorgedragen kunstwerk op de genoemde plaats.
Zeer vruchtbare grond voor zijn ideeën trof Bennie te Vaarwerk in 2017. Getipt door een andere streekliefhebber meldde hij zich op de valreep aan voor een Sluiterochtend van een poëziekring die in april 2017 werd gehouden in Museum de Scheper en de Oude Mattheuskerk in Eibergen. Bennie droeg er met een verhaal over de historie ook zelf aan bij.
Open monumentendag met boek
Enkele aanwezigen die morgen raakten zo enthousiast dat ze spontaan en projectgroep vormden voor de viering van Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek. Eén van de belangrijkste resultaten hiervan was de verschijning op open monumentendag 2018 van het boek Van achter-hoek tot Achterhoek, waarvoor Bennie ook de titel aandroeg. Op basis van verder onderzoek is hierin de ontwikkeling beschreven van de streeknaam Achterhoek en de invloed hierop van Sluiters dichtregels. Het idee dat Sluiter als eerste die naam gebruikte, had ook Bennie toen allang los gelaten. Vanaf zijn ziekbed reageerde hij direct met de tweet dat het een ‘mooi uitgevoerde publicatie’ was geworden.
In het testament van Bennie te Vaarwerk stond, dat hij een Willem Sluiter Prijs wilde instellen. Via zijn bio op het Twitteraccount @HerenVanBorculo huldigde hij reeds jaren de (op meer manieren uit te leggen) opvatting: “De Achterhoek begint in Eibergen.”
Geraadpleegde bronnen:
A.J. Heideman (e.a.): Van achter-hoek tot Achterhoek, 2018, uitgave van Historische Kring Eibergen en Historische Kring Neede bij de herdenking van Willem Sluiter en 350 jaar Achterhoek.
P. Zandee: Bennie te Vaarwerk uit Eibergen: ‘Blijf historisch onderzoek doen!’, afscheidsartikel in de Twentsche Courant Tubantia, 15 september 2018.
P. Zandee: Oet de tied: Bennie te Vaarwerk 1958-2018, in memoriam in de Twentsche Courant Tubantia, 25 september 2018.
In memoriam – Bennie te Vaarwerk (1958-2018), op site Geschiedenis stad en heerlijkheid Borculo, opgesteld door Erfgoedcentrum Achterhoek Liemers.
Website www.heerlijkheidborculo.nl (Geschiedenis Stad en Heerlijkheid Borculo).
De foto op de homepagina van Bennie te Vaarwerk is gemaakt door Anton Schepers.
